Jest to już ostatni artykuł na temat synagog w Pszczynie, a zarazem kontynuacja części szóstej. Wszystkie teksty są dostępne na stronie: www.glospszczynski.pl w zakładce Historia.
W piśmie z dnia 18 lipca 1941 roku architekci Skubella i Fabian z Gliwic poinformowali, że projekt przebudowy na zlecenie burmistrza Pszczyny został przygotowany, a prace przy synagodze się już rozpoczęły. Konieczność przebudowy synagogi uzasadniono tym, że dotychczasowy budynek kina był za mały, nieodpowiedni w formie i nie spełniał wymogów policyjno-budowlanych. Dalej informują, że stare kino posiada jedynie 195 miejsc, z czego około 40-50 miejsc nie zapewnia dobrej widoczności. Pozostawało więc jedynie 150 miejsc, co było niewystarczające dla potrzeb mieszkańców miasta. Wskazywano, że synagoga usytuowana jest w pobliżu rynku, a więc w centrum, budynki stojące w jej sąsiedztwie są zbudowane dowolnie, bez dobrego rozplanowania ich położenia. Wobec tego rozważano ewentualne wyburzenie całkowite lub częściowe tej zabudowy celem uzyskania lepszego obrazu zabudowy działki.
Plan opisu prac budowlanych wyglądał następująco: „Przebudowa uwzględni w możliwie największym stopniu istniejącą substancję. (…) od strony placu (od strony ulicy Bramkowej - przyp. autora) budynek zostanie rozbudowany o 4 metry do przodu i w tej części znajdzie miejsce hala, toalety, schody na balkon, biuro, warsztat, pokój dla personelu oraz kabina projekcyjna. Całość będzie wykonana jako solidna budowla z otynkowanej cegły, dach pokryty zostanie dachówką karpiówką - pasującą do istniejącego dachu. Wszystkie gzymsy i pilastry będą pomalowane na biało, pola między kolumnami zostaną pokryte surowym tynkiem monachijskim. Dach zostanie zachowany w istniejącej formie. Drzwi wejściowe obudowane zostaną płytami z piaskowca, po obu stronach będą też lampy z kutego żelaza. Oba okna toalet też otrzymają ozdobną kutą kratę. Wnętrze będzie skromne, godne swego celu. Podłoga hali oraz trzy stopnie podejścia będą pokryte płytami z naturalnego kamienia z regionu Solnhofer, tak samo jak trzy ościeża wejść do hali. Schody na balkon będą pokryte kamieniem tarasowym, podłogi toalet i ściany kafelkami. Pozostałe podłogi - deskami podłogowymi. Wszystkie wymagane okna i drzwi będą wykonane z drewna sosnowego, standardowej konstrukcji i lakierowane. Jedynie główne drzwi wejściowe będą wykonane z drewna dębowego. Występ balkonu, także schody balkonowe - konstrukcja z żelazobetonu”. Napisano także, że scena przewidziana została jako ekran płaski, plus konieczne wnęki pod głośniki i projektor filmowy. Po obu stronach ekranu ulokowano komórki pod sprzęt do sprzątania. Nowy kinoteatr miał posiadać łącznie 282 miejsca siedzące, 196 na parterze i 86 na balkonie.
23 stycznia 1942 roku poinformowano, „że otwarcie nowo wybudowanego kinoteatru odbędzie się wcześniej niż planowano, tj. 29 stycznia 1942 roku. Otwarcie planowane było nieco później, po wyjaśnieniu wszelkich wątpliwych kwestii i zakończeniu wszystkich, nawet najdrobniejszych prac. Jednakże na dotychczasowej działce, gdzie stoi kino, mróz wyrządził duże szkody, które ograniczają użytkowanie hotelu „Plesser Hof” oraz kina. Nowe kino będzie prowadzone przez dzierżawcę, pana Gajdę, na razie przez okres 10 lat. Wysokość czynszu nie została jeszcze ustalona, ponieważ najpierw trzeba zamknąć koszty budowy”. Prace wykończeniowe trwały prawdopodobnie do października 1942 roku.
Łączny koszt przebudowy synagogi wyniósł 80 tysięcy marek, z czego 60 tysięcy marek pozyskano z funduszu krzewienia niemieckości, a 20 tysięcy marek wyłożyło miasto Pszczyna. Doliczyć to tego należy także 9 tysięcy marek, które miasto Pszczyna wypłaciło Żydowskiej Radzie Starszych za odebrany budynek.
Własność synagogi przeniesiono 24 lipca na gminę miejską Pszczyna i wpisano 29 listopada 1941 roku do księgi wieczystej. Na podstawie wniosku z dnia 9 lipca 1964 roku budynek przeszedł na własność Skarbu Państwa. Zaadaptowanie synagogi na salę kinową do tego stopnia zatarło jej oryginalną architekturę, że nie przedstawia ona większej wartości prócz sentymentalnej. Z oryginalnych elementów zachowały się jedynie dwie głowice pilastrów na ścianie zachodniej.
Po zakończeniu II wojny światowej do Pszczyny przyjechało ponad 200 Żydów, głównie repatriantów ze Związku Radzieckiego. Wśród nich było także niewielu przedwojennych mieszkańców Pszczyny, którzy ocaleli najczęściej dzięki pomocy Polaków. Zaczęto organizować na nowo swoje życie i instytucje zapewniające kult religijny. W związku z przebudową synagogi i brakiem możliwości jej ponownego użytkowania, nowy dom modlitwy ulokowano w 1946 roku w jednym z pokoi prywatnego mieszkania w kamienicy przy ulicy Rymarskiej 5. Po emigracji wielu członków miejscowej społeczności żydowskiej w latach 1956-1957, zaprzestano regularnych modlitw. Dom modlitwy zlikwidowano na początku lat 60. XX wieku. Od tego czasu mieszkający w Pszczynie Żydzi korzystają z synagog w Bielsku-Białej, Katowicach i Krakowie.
Cykl siedmiu artykułów o pszczyńskich synagogach, który ukazał się na łamach „Głosu Pszczyńskiego” to dopiero przyczynek do badań nad historią tych ważnych budynków. Być może wkrótce uda się odnaleźć więcej materiałów źródłowych i ikonograficznych, które pozwolą rozwiązać wiele wątpliwości i tajemnic, które skrywają mury pszczyńskiej synagogi.
Osoby pamiętające synagogę lub posiadające o niej jakieś informacje proszone są o kontakt z autorem:
slawek@jcckrakow.org.
Opracowano na podstawie:
- zasobów Archiwum Państwowego w Katowicach
- zasobów Archiwum Państwowego w Pszczynie.