Pszczyńskie synagogi cz. 2
Synagoga należąca do rodziny Plessnerów stawała się coraz bardziej ciasna dla powiększającej się społeczności żydowskiej. W 1816 roku w Pszczynie mieszkało 106 Żydów, którzy stanowili 4,60% ogólnej liczby mieszkańców.
Jednak ze względu na to, że gmina żydowska nie posiadała praw korporacji, a tylko i wyłącznie uprawnienia regionalne, nie mogła rozporządzać własnością. W związku z tym zadecydowano o odkupieniu domu modlitwy Plessnerów od spadkobierców Salomona Isaaka. Dokonało tego w 1835 roku siedmiu członków społeczności żydowskiej na czele z liderem gminy Samuelem Skutschem (1792-1862), jednak z zastrzeżeniem, że z dniem otrzymania od władz królewskich zezwolenia zakupu, synagoga przejdzie na własność Gminy.
Odkupiony budynek został wyburzony, na jego miejscu rozpoczęto budowę drewnianej, wolnostojącej synagogi. Koszty budowy zostały pokryte z dobroczynnych datków: na ten cel urządzono także loterię z 400 losami po 6 srebrnych groszy każdy. 21 września 1835 roku odbyło się uroczyste otwarcie synagogi, którego dokonał rabin bytomski Israel Deutsch (1800-1853) w towarzystwie czterech kantorów. Na uroczystości obecny był książę pszczyński Ludwik Anhalt von Pless, honorowi goście spośród służby książęcej i obywateli miasta, korpus oficerski, burmistrz, starosta, delegacje poszczególnych związków oraz miejscowi i pozamiejscowi Żydzi.
W „Kronice księstwa pszczyńskiego” Henryka Schaeffera możemy odnaleźć relację z uroczystego otwarcia synagogi: „W czasie uroczystości odśpiewano liczne hebrajskie pieśni i chorały, z którymi mieszały się również nowoczesne melodie i tradycyjne modlitwy. Tutejszy destylator (Abraham) Muhr wygłosił przy tym pełne głębokiej treści przemówienie, bardzo dostosowane do uroczystości poświęcenia żydowskiego kościoła i sposobu myślenia wyznawcy religii mojżeszowej, który idzie naprzód z postępem czasu. W międzyczasie kantor Lochmann odśpiewał na chórze kilka kompozycji Zumsteg`a i innych mistrzów, które nieźle wypadły. Całkiem dobrze został wykonany śpiew końcowy, odśpiewany bardzo odważnie na 4 głosy”.
Jak informuje sekretarz Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Pszczynie Leon Szajn, w krótkim opracowaniu na temat historii Żydów w Pszczynie z 1936 roku: „Jeszcze w tym samym roku stanęła synagoga odbudowana od fundamentów, a wnętrza zostały tak samo wykonane, jak dzisiaj wyglądają”.
11 kwietnia 1840 roku prężnie rozwijająca się gmina żydowska w Pszczynie została oficjalnie uznana, a liczba jej członków wynosiła wówczas 249. W 1845 roku zarząd gminy zwrócił się do króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV z prośbą o zezwolenie na zakup synagogi. Po jej otrzymaniu przewodniczący gminy Samuel Skutsch wypłacił współnabywcom udziały, i tym samym budynek synagogi stał się własnością pszczyńskiej Gminy. Jednak z czasem okazał się on niewystarczający.
W 1852 roku na miejscu poprzedniej wzniesiono nową murowaną synagogę (zapis sądowy z dnia 3 maja 1852 roku), która zachowała się do dnia dzisiejszego. Był to budynek o architekturze małomiasteczkowych synagog niemieckich, o masywnych murach, nakryty dachem naczółkowym, tzw. polskim. Zgodnie z zachowanym planem przebudowy synagogi na kino z 1940 roku, znajdującym się w pszczyńskim archiwum, możemy się dowiedzieć m.in., że budynek był niewiele krótszy od obecnego (podczas przebudowy wydłużono go na wschód). Elewacje były udekorowane skromnie, elementami dekoracyjnymi były zaledwie pilastry z doryckimi głowicami (dwa na ścianie zachodniej, sześć na ścianie południowej) oraz gzyms koronujący. Ściana północna nie była udekorowana, natomiast autorowi nic nie wiadomo, o ile taka była, o dekoracji ściany wschodniej. Pod względem architektonicznym najbardziej podobna synagoga do pszczyńskiej znajduje się w Międzyrzeczu w województwie lubuskim, która została zbudowana w latach 1825-1827.
Wnętrze synagogi urządzone było zgodnie z układem charakterystycznym dla synagog postępowych. Główna sala modlitewna była podzielona na trzy nawy, z trzech stron otoczona była emporami dla kobiet, wspartymi na masywnych filarach. Bima natomiast została przesunięta przed Aron ha-kodesz, tworząc swoistego rodzaju prezbiterium, co jest charakterystyczne dla architektury kościelnej. Salę główną oświetlało osiem wysokich okien zakończonych pełnym łukiem (po trzy na ścianach południowej i północnej i dwa na ścianie wschodniej po bokach Aron ha-kodesz), które wypełnione były witrażami lub barwionym szkłem. Salę poprzedzał przedsionek z klatką schodową w jego północnej części. Główne wejście do synagogi znajdowało się na ścianie południowej.
Do dnia dzisiejszego nie zachowało się nic z pierwotnego wyposażenia synagogi. Dzięki wspomnieniom żyjących wiernych synagogi wiadomo, że wnętrza zasadniczo urządzone były dość skromnie, jednak uwagę zwracał bogato zdobiony Aron ha-kodesz oraz błękitny sufit przyozdobiony gwiazdkami. Wewnątrz znajdowały się także elementy wyposażenia charakterystyczne dla synagog postępowych - kazalnica, organy oraz wydzielone miejsce dla chóru. Krótką wzmiankę o wyposażeniu wnętrza odnaleźć możemy w monografii Musioła z 1936 roku „Z urządzeń synagogi wymienić warto srebrną puszkę do jałmużny i mały srebrny kubek”.
Niestety, mimo licznych poszukiwań, nie udało się odnaleźć żadnych zdjęć synagogi. Jedynym źródłem ikonograficznym jest pocztówka z ogólnym widokiem miasta z końca lat 30. XX wieku, na którym widać dach synagogi.
Sławomir Pastuszka
Opracowano na podstawie:
- Zasobów Archiwum Państwowego w Pszczynie.
- Musioł Ludwik: Pszczyna. Monografja historyczna. Katowice 1936.
- Schaeffer Henryk Wilhelm Fryderyk: Kronika Wolnego Miasta Stanowego a od 1827 r. Księstwa Pszczyńskiego. Cz. 3. Tłum. B. Spyra. Pszczyna 1998.
Autor artykułu poszukuje zdjęć lub innych materiałów ikonograficznych synagogi, a także wspomnień o synagodze. Kontakt przez redakcję „Głosu”.
powrót