Żyjących społecznie pszczół z rodzaju Apis do niedawna wyróżniano tylko 7 głównych gatunków. W ostatnich latach wyróżniono kolejne dwa, a liczba ta pewnie jeszcze ulegnie zmianie. Warto dodać, że gatunki te są pszczołami budującymi gniazda z czystego wosku, przynoszą nektar i gromadzą zapasy miodu, w odróżnieniu od pszczół, których nie cechują te zachowania.
Pszczoła przeciętnie kojarzy się z pszczołą miodną, przynoszącą miód i żyjącą w naszych ulach. W rzeczywistości świat pszczół jest o wiele bogatszy. Według szacunków na Ziemi żyje ok 25-30 tys. jej gatunków, przy czym w samej Polsce występuje ich 455. Najbardziej znana systematyka proponuje 11 głównych nazw rodzin, wśród których na naszą uwagę zasługują pszczoły należące do rodziny Apis. Wszystkie gatunki tego rodzaju żyją w zorganizowanych społeczeństwach. Cechuje je gromadzenie zapasów, opieka nad potomstwem, produkcja miodu i budowa gniazda z czystego wosku. Od niedawna wyróżniamy następujące gatunki Apis:
* Pszczoła miodna
* Pszczoła wschodnia
* Pszczoła wschodnia górska
* Pszczołą wschodnia indonezyjska
* Pszczołą czerwona
* Pszczoła olbrzymia
* Pszczoła karłowata
* Pszczoła skalna
* Pszczoła buszu
Zróżnicowanie pszczoły miodnej, z którą mamy do czynienia na naszym kontynencie (
Apis mellifera), można ująć w cztery główne grupy - ciemne pszczoły z Europy i północnej Afryki, a wśród nich rodzime pszczoły środkowoeuropejskie, pszczoły z Bałkanów, czasem określane jako grupa pszczół kraińskich (dominują obecnie w pasiekach), pszczoły orientalne oraz grupa pszczół afrykańskich, która pomimo groźnie brzmiącej reputacji nie powinna źle się kojarzyć, bo dzięki swojemu mocnemu zróżnicowaniu, w grupie występują też wschodnioafrykańskie pszczoły górskie, znane są ze swojej niezwykłej łagodności. Warto dodać, że znane na całym świecie pszczoły „zabójcy”, które obecnie rozprzestrzeniają się na kontynencie amerykańskim, to mieszańce pszczoły Wyżyny Afrykańskiej z europejską pszczołą włoską.
Pszczoła wschodnia (
Apis cerana) jest pod różnymi względami podobna do swojej euroafrykańskiej siostry pszczoły miodnej. Opisywana jest jako spokojna, tolerancyjna i bojaźliwa, a na każde niepokoje reaguje przerywaniem lotu. Ciekawą cechą tej rasy jest sezonowe migrowanie całych rojów, nie mające nic wspólnego z rozmnażaniem. Ponadto, występuje u tej pszczoły naturalna zdolność do czyszczenia partnerek z roztoczy Varroa destructor. Mała w stosunku do innych pszczół miodność, powoduje wymianę przez pszczelarzy z Azji pszczół wschodnich na miodne.
Czerwona pszczoła z Borneo (
Apis koschevnikovi), jak można domyślić się po nazwie, posiada ubarwione na czerwono włoski pokrywające odwłok, posiada także inaczej zbudowany aparat kopulacyjny i określana jest jako najłagodniejsza pszczoła na świecie, ule można otwierać bez użycia dymu, czy bez stosowania siatek ochronnych.
Pszczoła olbrzymia (
Apis dorasta) to największa i jedna z najbardziej spektakularnych pszczół, jej wielkość dorównuje szerszeniom. Badania nad tą pszczołą wymagają ostrożności i doświadczenia. Żyjąc
w tropikach wykształciła regularny schemat wędrówki, przelatując dwa lub cztery razy do roku, pomiędzy okresem suszy a monsunów, nawet setki kilometrów, w kilku etapach. Wiadomo też, że pszczoły tego gatunku mogą trwać w spokoju przez wiele miesięcy bez czerwiu i bez wylatywania. Żyją przeważnie na bardzo wysokich drzewach, w dużych rodzinach, często w nasłonecznionych miejscach, a na zbliżanie się większych zwierząt, w tym także ludzi, reagują zmasowanym atakiem, przy czym feromon alarmowy o innym składzie chemicznym niż u innych gatunków utrzymuje się do 15 min., a nawet i dłużej. Warto podkreślić, że pszczoła olbrzymia w Indiach dostarcza ok 80% spożywanego miodu.
Pszczoła karłowata, czyli Apis florea, to pszczoła zakładająca gniazda niewiele większe od ludzkiej dłoni, żyje w gęstym buszu, na niskich tropikalnych drzewach. Cechą dla niej charakterystyczną jest zdolność do przeżycia w bardzo gorącym i suchym klimacie, gdzie temperatury latem często przekraczają 50 stopni C, a zimą w nocy spadają prawie do zera. Co ciekawe, gdy pszczoła ta opuszcza gniazdo, zabiera ze sobą nie tylko zapasy, ale i materiał budowlany (wosk). Interesującą zdolnością tej pszczoły jest też skuteczna obrona gniazda poprzez zakładanie tzw. „krążków klejowych” złożonych z miękkiego propolisu, który starannie pielęgnowany nie zmienia swoich właściwości. Substancja ta działa na mrówki i inne mniejsze owady odstraszająco, mogą się też do niej przykleić.
Pszczoła skalna (
Apis laboriosa) to szczególny gatunek pszczoły. Doskonale radzi sobie w ekstremalnych warunkach. Granice jej występowania wyznaczają klimatyczne bariery, żyje na wysokości od 1 600 do 3 500 m n.p.m. w Himalajach oraz w górach południowych Chin. Pszczoła skalna zakłada gniazda na występach skalnych, gdzie temperatury spadają zimą poniżej zera. Pszczoły lotne tego gatunku obserwowano nawet na wysokościach 4 000 m n.p.m. Gniazda raz porzucone nie są ponownie zamieszkiwane, pomimo tego, że rodziny wracają ciągle w to samo miejsce.
Pszczoła buszu, nazwana
Apis andreniformis, ze względu na swoje podobieństwo do występującej
w Europie pszczoły piaskowej - andreny. Występuje w południowej Tajlandii, Malezji, Jawie i w Wietnamie. Pszczoła ta jest bardzo podobna to pszczoły karłowatej, z inaczej zbudowanym narządem kopulacyjnym. Reaguje agresywnie na wszelakie zakłócenia i jest skłonna do zmasowanego ataku i opuszczania plastra, dlatego nie jest możliwe przenoszenie całych gniazd, gdyż można przy tym stracić wszystkie pszczoły. Prawdopodobnie także u tego gatunku występują sezonowe wędrówki.
W obrębie każdego gatunku wyróżnia się jeszcze mniejsze populacje zwane podgatunkami bądź rasami
o specyficznych zachowaniach. W wyniku pracy hodowlanej pszczelarzy stworzono także grupy o specyficznych walorach użytkowych zwane liniami hodowlanymi. Świat pszczół jest więc bardzo zróżnicowany i niezwykle zajmujący.
Jakub Skop
Stowarzyszenie Pszczelarzy Ziemi Pszczyńskiej
Dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony
Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach
,,Treści zawarte w publikacji nie stanowią oficjalnego stanowiska organów Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach"