W Polsce zewidencjonowano do tej pory 9.249 zabytkowych parków o łącznym obszarze 50.354,65 ha. W województwie śląskim znajduje się 421 parków liczących 3.696,80 ha, co stanowi 4.55% liczby i 7,34% powierzchni ogólnej założeń parkowych w kraju.

Elżbieta Derczyńska
Zespół Ochrony Przyrody, Edukacji Ekologicznej i Profilaktyki Zdrowotnej

W Polsce zewidencjonowano do tej pory 9.249 zabytkowych parków o łącznym obszarze 50.354,65 ha. W województwie śląskim znajduje się 421 parków liczących 3.696,80 ha, co stanowi 4.55% liczby i 7,34% powierzchni ogólnej założeń parkowych w kraju. Porównując z innymi województwami zauważamy, że wyraźnie przodujemy w tym względzie wbrew ogólnie panującemu przekonaniu o niewielkim zazielenieniu Śląska.
W swojej historii w XIX wieku teren województwa śląskiego wchodził w skład trzech zaborów: pruskiego, austriackiego i rosyjskiego. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w sposobie tworzenia parków, wynikające z mody, obyczajów i przepisów prawnych obowiązujących w poszczególnych zaborach.
Założenia wielkoprzestrzenne przeważają na terenach dawnych zaborów pruskiego i austriackiego. Powoduje to wyraźne różnice pomiędzy nimi a parkami na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego. Różnice te występują nie tylko w kompozycjach założeń zieleni, ale również w doborze stosowanych w nich gatunków drzew.
Duży wpływ na dobór gatunków miała mitologia. Stąd zapewne częste pojawianie się w parkach północnych i wschodnich rejonów ówczesnego województwa katowickiego lipy drobnolistnej jako dominanty kompozycyjnej. Z kolei na pozostałych terenach podobną funkcję spełniają: dąb szypułkowy, jesion wyniosły lub platan klonolistny. Symbolikę lipy można wiązać z tradycją wypływającą z mitologii słowiańskiej, a dębu i jesionu z wpływami mitologii germańskiej i skandynawskiej. W parkach na obszarze byłego zaboru rosyjskiego sadzono przede wszystkim drzewa rodzime, pozostawiając je w formie naturalnej. W byłych zaborach pruskim i austriackim w kompozycjach dominują drzewa egzotyczne sprowadzane z zachodniej Europy, Azji i Ameryki. Dobierano gatunki o różnorodnym, odmiennym od zielonego zabarwieniu liści. Sadzone drzewa poddawano procesowi kształtowania koron w celu uzyskania ich nietypowych kształtów.
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach w ramach jesiennego naboru wniosków z zakresu Ochrony przyrody i krajobrazu dotyczącego ochrony parków zabytkowych przyznał na ich ratowanie 531 165,79 zł. Za te pieniądze zrealizowanych zostanie siedem zadań mających przede wszystkim na celu zachowanie cennych egzemplarzy drzew, poprawę ich stanu zdrowotnego i zapewnienie warunków bezpieczeństwa wokół nich oraz przywrócenie historycznego układu kompozycyjnego założeń parkowych.
Środki WFOŚiGW w Katowicach na prace pielęgnacyjno-konserwacyjne w zabytkowych parkach przeprowadzone w 2012 roku otrzymali:

1) Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej „Repty” Górnośląskie Centrum Rehabilitacji im. gen. J. Ziętka w Tarnowskich Górach - kwota dofinansowania 40 340,16 zł.
Park w Tarnowskich Górach - Reptach założono w XIX w. na powierzchni 475,51 ha, z czego powierzchnia 18,8 ha stanowi własność Górnośląskiego Centrum Rehabilitacji. Przez park przepływa rzeka Drama, której dolina wcina się na ok. 20 m głębokości względem sąsiednich terenów. W okresach suchych jest ona niewielkim oczkiem uroczo meandrującym wśród zarośli. Park repecki odznacza się dość znacznym bogactwem szaty roślinnej, rosną tu rośliny podlegające ścisłej ochronie - wawrzynek wilczełyko, barwinek pospolity, kocanki piaskowe, częściowej ochronie - pierwiosnek lekarski i wyniosły, kalina koralowa. Rosną tu również cenne drzewa, np.: lipa szerokolistna, wiąż szypułkowy i modrzew polski. Niektóre drzewa stanowią pomniki przyrody ożywionej, najczęściej dotyczy to buków.
Prace pielęgnacyjne, jakie są prowadzone w repeckim parku są dofinansowywane przez Wojewódzki Fundusz od 1995 roku.


2) Gmina Jaworze - kwota dofinansowania 211 961,04 zł.
Park zdrojowy w Jaworzu położony jest w centrum Jaworza i obejmuje swym zasięgiem tereny o szczególnych walorach krajobrazowych i zabytkowych. W bezpośrednim sąsiedztwie parku lub na jego obszarze położone są najcenniejsze obiekty zabytkowe, takie jak zespół pałacowo-parkowy, folwark dolny, folwark górny oraz kościół katolicki i ewangelicki. Układ przestrzenny zabytkowych zespołów połączony jest kompozycyjnie z krajobrazowymi założeniami Goruszki i Młyńskiej Kępy. Całość założenia stanowi unikatowy na tym terenie przykład XVIII w. układu przestrzennego uzdrowiska.
Park zdrojowy w Jaworzu obejmuje obszar ok. 20 ha. Planowane są prace na 8,5 hektarowym obszarze parku w rejonie amfiteatru oraz na skwerach w centrum i przy al. Kościelnej. Grupa 7 dębów szypułkowych rosnących na obszarze parku w rejonie amfiteatru stanowi pomnik przyrody. Skład gatunkowy drzewostanu parku zdrojowego oparty jest na gatunkach rodzimych. Występują tu głównie gatunki liściaste. Wśród drzew przewidzianych do pielęgnacji znajdują się dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe, lipy drobnolistne, graby zwyczajne i klony jawory. Ponadto występują tu: kasztanowce, modrzewie, klony zwyczajne, olsze oraz wtórnie wprowadzone topole kanadyjskie, które sukcesywnie wymieniane są na inne gatunki drzew.
Wiek drzew jest zróżnicowany. Wiek najstarszych pomnikowych dębów szypułkowych szacuje się na ok. 280 lat. Wśród drzew przewidzianych do pielęgnacji ok. 50% dębów jest w wieku powyżej 100 lat, ok. 70% grabów jest w wieku powyżej 70 lat, ok. 40% jesionów wyniosłych jest w wieku powyżej 100 lat i ok. 22% lip jest w wieku powyżej 70 lat.

3) Gmina Pawłowice - kwota dofinansowania 26 685,02 zł.
Park zajmuje powierzchnię 2,1 ha i w całości jest własnością gminy Pawłowice. Na terenie parku występuje kilkanaście szczególnie cennych drzew. Należą do nich praktycznie wszystkie najstarsze drzewa w wieku około 200 lat, posadzone prawdopodobnie przy zakładaniu parku pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku. Są to drzewa zgrupowane w dwóch miejscach - wokół stawu parkowego oraz przy obecnej (nie pierwotnej) południowej granicy parku. Na podstawie ich rozmieszczenia można przyjąć, że drzewa te odgrywały poważną rolę w kształtowaniu kompozycji. W przypadku największych dębów można przypuszczać, że ich wiek sięga końca XVII wieku i zostały one posadzone na pamiątkę przemarszu wojsk króla Jana III Sobieskiego pod Wiedeń. Dodatkowo do bardzo cennych egzemplarzy drzew należą m. in.: dwa klony pospolite o obwodzie 405 cm i 407 cm - prawdopodobnie jedne z najstarszych drzew tego gatunku w Polsce.

4) Gmina Pszczyna - kwota dofinansowania 36 664,00 zł
Park zamkowy rozpościera się na obszarze ok. 48 ha. Powstał najprawdopodobniej w drugiej połowie XVIII wieku. W połowie XIX w. zaczęto ogród zamkowy przekształcać na park krajobrazowy, tzw. angielski. Zlikwidowano wtedy m.in. główną, środkową aleję, zastępując ją rozległą polaną, otwierającą się ku nowo wybudowanym stawom na rzece Pszczynka i wzgórzom w północnej części parku. Z czasem w przekształcanym, w ciągu drugiej połowy XIX wieku, parku pojawiły się wszystkie charakterystyczne dla tego typu założeń elementy: rozległe otwarcia widokowe, malownicze skupiska drzew i krzewów, liczne rozlewiska i stawy z wysepkami i łukowatymi mostkami, otwarte łąki i samotne, rozłożyste drzewa. Brzegi stawów i kanałów obsadzano drzewami „płaczącymi”, ze zwieszającymi się tuż nad wodą konarami i gałązkami. Są tu liczne wspaniałe i potężne dęby szypułkowe, kasztanowce, cisy, wyróżniające się prostym, wysokim pniem sosny wejmutki, lipy drobnolistne, jesiony, okazałe graby, buki zwyczajne i czerwone, wiązy, modrzewie, świerki srebrzyste, brzozy, klony i platany, a także wierzby i tulipanowce. Wśród wielu ciekawych krzewów na uwagę zasługują niesamowite okazy różaneczników (rododendronów), śliczne kwitnące późną wiosną, oraz nie mniej pięknych, choć mniejszych azalii.


5) Gmina Goczałkowice-Zdrój - kwota dofinansowania 129 909,24 zł.
Park zajmuje powierzchnię 6,85 ha i w całości jest własnością gminy Goczałkowice-Zdrój. Park znajduje się w południowo-wschodniej części Goczałkowic, od północy graniczy z zabudową miejscowości, od wschodu ogranicza go ulica Borowinowa, od południa grobla stawu Maciek, a od zachodu linia kolejowa. Osią założenia jest ulica Uzdrowiskowa, pełniąca na odcinku parkowym rolę centralnego deptaka. Oś jest kontynuowana poza granicami zespołu, jako obustronnie obsadzona aleja dojazdowa. Na północ od parku do obsadzenia zastosowano dęby szypułkowe, lipy drobnolistne i robinie białe, natomiast na odcinku południowym aleja obsadzona jest jesionami wyniosłymi. Wiek drzew jest zróżnicowany, najstarsze są dęby i ich nasadzenia należy wiązać z momentem urządzania parku zdrojowego. Nieco później nasadzono jesiony, natomiast lipy i robinie stosowane były do uzupełnień istniejących ciągów.
Granicę północną parku na odcinku na wschód od ulicy Uzdrowiskowej wyznacza szpaler klonów srebrzystych i brzóz brodawkowatych. Szpaler ten został nasadzony na początku XX wieku. Wschodnią granicę wyznacza szpaler zróżnicowany gatunkowo - w części południowej dębowy, w północnej wielogatunkowy, który tworzą dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe oraz robinie białe. Wiek drzew wskazuje, że w momencie zakładania parku, nasadzono szpaler dębowy, który z czasem był uzupełniany egzemplarzami innych gatunków. W południowej części założenia znajduje się szpaler dębowy nasadzony około XIX wieku.

6) Michał Bożek, który jest właścicielem parku zamkowego - kwota dofinansowania 64 279,28 zł.
Wokół zamku w Grodźcu rozciąga się 12 ha park w stylu angielskim. Z licznych starodrzewów znaleźć tu można surmię wielokwiatową (katalpę chińską), wielowiekowe dęby i lipy mające status pomników przyrody, a także egzotyczne gatunki drzew. Podnóża zamkowych murów porasta krzew derenia. Dzisiejsza roślinność jest zróżnicowana i przekształcona w wyniku działań antropogenicznych. Można jednakże znaleźć zakątki, gdzie pierwotna przyroda wygrała walkę z cywilizacją.

7) Prowincja Polska Zgromadzenia Córek Bożej Miłości w Bielsku-Białej, będącą właścicielem zabytkowego parku - kwota dofinansowania 21 327,05 zł.
Park wraz z dworem lipnickim, gdzie mieszczą się klasztor i dom opieki, tworzy wyjątkowo cenny zespół pałacowo-parkowy. Rozległy park, zajmujący prawie dwa hektary, stanowi enklawę zieleni w centrum miasta. Rośnie tu wiele cennych okazów drzew, m.in. dąb o obwodzie 400 centymetrów oraz metasekwoje chińskie o średnicy pnia około 35 centymetrów.
Środki finansowe Wojewódzkiego Funduszu będą przeznaczone na prace konserwacyjne i pielęgnacyjne starodrzewu, uzupełnianie nasadzeń drzew i krzewów mających na celu przywracanie układu kompozycyjnego zabytkowego założenia, zapobieganie i likwidację skutków zagrożeń zdrowotności drzewostanów.



Dofinansowano se środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach

Treści zawarte w publikacji nie stanowią oficjalnego stanowiska organów Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach.